Kolejne świątynie ostrożańskie
Pierwszy kościół w Ostrożanach
Pierwsza świątynia w Ostrożanach służyła parafii dość długo bo ok. 250 lat. Z treści dokumentu fundacyjnego wynika że kościół ten już był zbudowany w 1450. Jak dokładnie wyglądał, nie wiadomo. Chociaż można przypuszczać że był sporych rozmiarów skoro w 1700 r. kasztelan podlaski w umowie o budowę nowego kościoła zawartej z Jakubem Faustem domagał się aby nowy kościół był „tak wielki jak ten stary”. Pierwszy kościół został ograbiony w kwietniu i maju 1657 r. w czasie najazdu wojsk Rakoczego księcia siedmiogrodzkiego, sojusznika Szwedów. Szczęśliwie jednak ocalał podczas gdy najeźdźcy spalili dwór należący do Aleksandra Radziszewskiego oraz sąsiednie kościoły w Perlejewie, Drohiczynie, Dziadkowicach, Ciechanowcu, Kuczynie.
Wystrój wewnętrzny kościoła i jego wyposażenie opisują pokrótce inwentarze sporządzone w latach 1666, 1670 i 1680 przez proboszcza ks. Floriana Sadowskiego z okazji wizytacji dziekańskich i generalnej w 1680. Według inwentarza z 1666 r. w kościele znajdowały się trzy ołtarze: wielki z obrazem Matki Bożej, drugi różańca świętego i trzeci Imienia Jezus. W 1680 r. oprócz tych trzech ołtarzy doszły jeszcze następujące: Św. Anny, Św. Józefa, Ukrzyżowania Pana Jezusa i Św. Floriana. Kościół był także wyposażony w organy. Już w 1638 r. wspomniany był organista Jan Konopka. Nowy pozytyw do kościoła sprawił przed 1667 r. Aleksander Radziszewski kolator kościoła. Polecił też w testamencie przyjąć nowego organistę i zapłacić mu według umowy. W latach 1670 – 1674 był nim Szymon Kryński szlachcic z Krynek Soboli, w 1689 Dominik Kłosowicz. W 1661 r. Aleksander Radziszewski ufundował kaplicę i altarię Różańca Św. przy istniejącym kościele. Pierwszym altarzystą został ks. Grzegorz Niemyjski, późniejszy proboszcz w Pobikrach. Pod kaplicą kasztelan kazał wymurować grób w którym polecił się pochować po śmierci. Widząc zły stan kościoła polecił także swoim spadkobiercom w testamencie z 1667 r., zbudować nowy kościół: „Nowy kościół życzę prędko postawić i sukcesora mego obowiązuję. Drzewa częścią swego, częścią dostawać”.
Drugi kościół w Ostrożanach
W 1700 r. Mikołaj Bykowski kasztelan podlaski za pośrednictwem Jana Radziszewskiego stolnika podlaskiego zawarł 14 marca kontrakt z Jakubem Faustem dotyczący budowy nowego kościoła w Ostrożanach. Jakub Faust, majster z Węgrowa, cztery lata wcześniej budował kościół w Ciechanowcu. Za budowę kościoła w Ostrożanach miał dostać 1440 zł i ponadto szereg świadczeń w naturze. Nie wiemy dokładnie kiedy kościół został ukończony. Jeszcze w latach dwudziestych ksiądz Poraziński uzupełniał jego wyposażenie. Był zbudowany na miejscu pierwszego kościoła. O jego wyglądzie dowiadujemy się z inwentarza z 1744 r. Miał kształt krzyża w którego krótszych ramionach umieszczone były dwie kaplice. Główny ołtarz rzeźbiony w drewnie i częściowo złocony był ozdobiony figurami świętych: Piotra Pawła, Jana, Kazimierza, Mikołaja i Floriana. Wykazuje pewne podobieństwa do ołtarza głównego w kościele w Siemiatyczach który powstał w l. 1729-30. Może wyszedł spod ręki tych samych rzeźbiarzy. Umieszczony w nim został obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Natomiast obraz Matki Bożej Łaskami Słynący został przeniesiony do południowej kaplicy, w której znajdowały się także ołtarze Św. Józefa i Św. Aniołów Stróżów. W północnej kaplicy znajdowały się kolejne trzy ołtarze: Ukrzyżowania Pana Jezusa, Św. Anny i Św. Antoniego. W nawie głównej umieszczona została belka tęczowa na której umieszczone zostały rzeźby: Ukrzyżowanego Pana Jezusa, Matki Bożej i Św. Jana. Posadzki zarówno w nawie głównej jak i w kaplicach były wyłożone cegłą. Pod kaplicą południową znajdował się murowany grobowiec co potwierdza że kościół ten został postawiony na miejscu poprzedniego. W 1713 r. został w niej pochowany dobrodziej kościoła Jan Gembicki kasztelan nakielski obok szczątków kasztelana Radziszewskiego. W księdze chrztów parafii Ostrożany z lat 1710-1744 znajduje się spis dobrodziejów tego kościoła który ilustruje kolejne etapy jego wyposażania i przyozdabiania. Ofiarodawcami byli zarówno wielmoże jak i prości ludzie którzy składali dary na miarę swoich możliwości.
Trzeci – istniejący do dziś kościół
Użycie nieodpowiedniego materiału budowlanego a może też złe wykonanie konstrukcji sprawiły że drugi kościół dość prędko zaczął się chylić ku upadkowi. Już w 1749 r. Baltazar Ciecierski stolnik drohicki zawarł kontrakt ze swym synem Ignacym. W jednym z punktów zobowiązał go „Do wystawienia Kościoła Ostrożańskiego”. Drewno użyte do jego budowy miało pochodzić z boru pełchowskiego. Budowę nowego kościoła rozpoczęto zapewne w 1756 r. ukończono zaś w 1758. Budowniczym świątyni był mieszczanin siemiatycki Piotr Prawda. Konsekracji kościoła dokonał 7 września 1783 biskup sufragan łucki Ignacy Szyjkowski. Nowy kościół, o wymiarach 25,5 na 14 metrów, był orientowany (ustawiony główną osią w kierunku wschód – zachód), został podobnie jak poprzednie zbudowany z drewna, w stylu barokowym. Pierwotnie posiadał dwie wieże od wschodu oraz jedną wieżyczkę na środku dachu. Dach był pokryty gontem. Dopiero w 1806 r. kościół został oszalowany deskami i wzmocniony lisicami. Korpus kościoła oparto na planie prostokąta już bez kaplic bocznych. Wnętrze podzielone zostało na nawy dwiema parami słupów. Prezbiterium wydzielone i oddzielone pierwotnie od reszty wnętrza kratą, węższe. Podobnie jak w poprzednim kościele umieszczono belkę tęczową z figurami Ukrzyżowanego Chrystusa, Matki Bożej i św. Jana. Po bokach prezbiterium znajdują się dwie zakrystie, jedna po lewej stronie przez którą wchodzi się do kościoła i znajdują się w niej schody prowadzące na ambonę i na lożę. Po prawej stronie prezbiterium – zakrystia właściwa, w której znajdują się komody do przechowywania szat kościelnych, utensylii metalowych i ksiąg liturgicznych. Od zachodu umieszczono chór muzyczny z organami wsparty na kolumnach. Ważniejsze gruntowne remonty kościoła przeprowadzano kilkakrotnie. W r. 1806 ksiądz Marcin Szymborski polecił oszalować kościół na zewnątrz i wewnątrz deskami. Dach pokryto nowym gontem. Kolejne remonty przeprowadzono w l. 1835 i 1851 za księdza Kiersnowskiego. W 1891 ukończono gruntowny remont podczas którego kościół oszalowano na nowo z zewnątrz, poprawiono konstrukcję dachu. Wtedy też prawdopodobnie zlikwidowano dwie wieże na kościele od wschodu o których wspomina inwentarz z 1791 roku. Ksiądz Kazimierz Lekstytowicz prowadzący prace remontowe przy świątyni bez zgody władz spotkał się z licznymi szykanami. W 1937 r. za proboszczowania ks. Jana Audera dokonano naprawy fundamentów oraz wymieniono podwaliny w kościele. Dwa lata później, jeszcze przed wybuchem wojny odmalowano cały kościół wewnątrz i na zewnątrz. W 1946 roku z kościoła zdjęto gont i nakryto blachą cynkową, która jednak okazała się nieodporna na wpływ temperatury W 1969 r. w ciągu lata kościół przykryto nową blachą otrzymaną od parafian przebywających w USA. W 1957 roku następuje elektryfikacja wsi Ostrożany, a wraz z nią kościoła i plebanii. Szereg prac remontowych przy kościele wykonano przed koronacją Obrazu Matki Bożej Ostrożańskiej. W 1986 r. wyremontowano konstrukcję dachu, pomalowano blachę oraz odrestaurowano wieżyczkę z sygnaturką. W maju 1987 pomalowano całe wnętrze kościoła. Zaś w 1997 pomalowano kościół z zewnątrz oraz cały dach. W 2000 r. pomalowano wnętrze kościoła, w następnym roku odnowiono obraz św. Jana Nepomucena i wykonano złocenie tego ołtarza. W 2002 r. pozłocono pozostałe trzy ołtarze boczne.
Wystrój wewnętrzny kościoła
Obecne wyposażenie kościoła parafialnego w Ostrożanach było gromadzone pieczołowicie przez kolejnych duszpasterzy od kilku wieków. Na jego wystrój składają się niekiedy przedmioty pochodzące jeszcze z pierwszego kościoła, sprzed 1700 r. Główną dekorację wnętrza stanowi przede wszystkim piękny ołtarz główny. Pochodzi on jeszcze z drugiego kościoła. Został wyrzeźbiony w drewnie, w stylu barokowym w latach 30-tych lub 40-tych XVIII w. Pierwotnie umieszczony był w nim obraz Niepokalanego Poczęcia. Dopiero po 1758 r. przeniesiono do niego obraz Matki Bożej Ostrożańskiej. W 1744 r. wymienione są rzeźby przedstawiające świętych: Piotra, Pawła, Jana Ewangelistę, Kazimierza, Wojciecha i Floriana oraz umieszczone w kaplicy bocznej rzeźby św. Joachima i św. Józefa. Wszystkie one znajdują się w kościele do dziś. Ołtarz główny był restaurowany gruntownie i na nowo złocony w 1997 r. przez konserwatora z Zamku Królewskiego w Warszawie Pawła Sadleja.
W świątyni ostrożańskiej umieszczone są również cztery ołtarze boczne. Po lewej stronie znajdują się ołtarze: św. Jana Nepomucena sprzed 1807 r., który zastąpił zapewne wcześniejszy ołtarz św. Antoniego Padewskiego oraz ołtarz św. Anny nauczającej Marię z lat 70-tych ubiegłego wieku. Wcześniej w ołtarzu tym umieszczony był obraz św. Anny Samotrzeć z którego następnie wykonano feretron używany do noszenia w procesji. Po prawej stronie znajduje się ołtarz z obrazem Niepokalanego Poczęcia z pocz. XVIII w. który pierwotnie był umieszczony w ołtarzu głównym, oraz drugi z obrazem św. Mikołaja, namalowanym przed 1875 r. przez Wojciecha Gersona Obraz ten zasłania krucyfiks o dużej wartości artystycznej, według legendy wykonany przez ucznia Wita Stwosza. W starych inwentarzach z XVIII i XIX w. wspominany jest jeszcze ołtarz św. Józefa. Obecnie pozostał z niego tylko obraz św. Józefa piastującego dzieciątko Jezus, z dwiema koronami srebrnymi zawieszony z prawej strony prezbiterium. W kościele znajdują się także obrazy: Matki Bożej Różańcowej z drugiej połowy XVII wieku, przemalowany w XIX w., być może sprawiony do kaplicy różańcowej w 1661 roku, św. Jana Ewangelisty z końca XVIII w. zawieszony w nawie bocznej nad wejściem na chór (w inwentarzach z pocz. XIX w. jest wymieniany obraz św. Jana Chrzciciela, może w rzeczywistości był to wizerunek nie jego a św. Jana Ewangelisty) i Zwiastowania Anielskiego z końca XVIII w., który służył pierwotnie do zasłaniania obrazu Matki Bożej Ostrożańskiej. W kościele znajdują się także zabytkowe feretrony, które są przechowywane w południowej loży nad zakrystią m. in. feretron płaskorzeźbiony z poł XVIII w. z wizerunkiem Matki Bożej Niepokalanej po jednej stronie i Matki Bożej Różańcowej po drugiej, feretron z drugiej poł. XIX w. – awers: św. Anna samotrzeć (obraz umieszczony niegdyś w bocznym ołtarzu), rewers: wizja św. Franciszka, feretron z wizerunkiem św. Barbary
Po lewej stronie prezbiterium umieszczona jest piękna, rzeźbiona w drewnie ambona barokowa w kształcie łodzi rybackiej. Wykonana została za ks. Henryka Gedermana przed 1791 rokiem. Wartościowym obiektem jest także chrzcielnica drewniana z drugiej poł. XVIII w. Na chórze znajdują się stare ośmiogłosowe organy ufundowane przez ks. Marcina Szymborskiego przed 1819 rokiem. W 1979 r. specjalna komisja konserwatorska w Białymstoku zaliczyła je do zabytków kultury.
Jeszcze z pierwszego kościoła pochodzi prawdopodobnie monstrancja o której wspomina w inwentarzu z 1666 r. ks. Sadowski. W 1715 r. Franciszka z Ciecierskich Kuszlowa ofiarowała złote monety na jej pozłocenie. Z pierwszego lub drugiego kościoła pochodzą kielichy barokowe, puszka ze złoconego srebra. W XIX w. doszły dwa relikwiarze: pierwszy z relikwiami drzewa Krzyża św. i św. Jana Nepomucena oraz drugi z relikwiami św. Dezyderego. W sumie, wyposażenie obecnego kościoła stanowi efekt pracy i pobożności wielu wcześniejszych pokoleń. Dbały one o to aby dom upodobany sobie szczególnie przez Matkę Bożą był jak najpiękniej przyozdobiony.